1.Miasto
zostało powołane do życia 28 grudnia 1233 r. Toruń był początkowo
założony przy przeprawie przez Wisłę - w Starym Toruniu. Tam Krzyżacy
zbudowali swój pierwszy gród w ziemi chełmińskiej - jak głosi legenda -
na rozłożystym dębie, a następnie lokowali miasto, które jednak na skutek
nękających osadników wylewów rzeki wkrótce, bo w 1236 r., przeniesiono na
obecne miejsce.
Początki
osadnictwa na toruńskiej starówce wiążą się z rejonem tzw.
"Wyspy", blokiem zabudowy między ul. Szeroką, Żeglarską i
Łazienną, wraz z placem wokół kościoła św. Jana. "Wyspa" była
może miejscem obronnym, otoczonym wałem, za którym kryli się w razie
niebezpieczeństwa pierwsi osadnicy. Potem, kiedy powstały wały, a
następnie mury obronne sama "wyspa" straciła sens, teren
wyrównano i pobudowano na nim domy, w których ze względu na bliskość
Rynku - mieszkali chętnie najbogatsi kupcy i rajcy.
Toruń
osiemnastowieczny był miastem pustoszejącym. Pożary z czasu oblężenia
przez Szwedów w 1703 r. spowodowały czasową ruinę ratusza. Na miejscu spalonych
kamienic przy Rynku stanął później nowy kościół luterański. Po okresie
względnie pomyślnej koniunktury gospodarczej w trzeciej ćwierci tego
stulecia, nastąpił I rozbiór Rzeczypospolitej. Co prawda Toruń przeszedł
pod panowanie pruskie dopiero w 1793 r., ale blokada gospodarcza miasta
po 1773 r., a w następstwie rozbiorów rozpad rynku wiślanego i likwidacja
dotychczasowych powiązań handlowych, spowodowała wyludnienie miasta i
jego upadek gospodarczy.
Ten stan rzeczy
utrzymywał się też w pierwszym okresie rządów pruskich (1793-1807) oraz w
okresie przynależności miasta do Księstwa Warszawskiego i okupacji
rosyjskiej (1807-1815). U progu rządów pruskich miasto osiągnęło dno
swego upadku demograficznego - liczba mieszkańców spadła w 1793 r. do ok.
6 tysięcy. Kurczyła się liczba rzemieślników, jedynie nieliczni kupcy
zbożowi mogli rozwinąć swoje interesy w związku z ponownym uruchomieniem
spławu do Gdańska oraz budową Kanału Bydgoskiego, który otwierał drogę
wodną do centrum państwa pruskiego. Do miasta napłynęła liczna grupa
urzędników pruskich, rozlokowano tu też garnizon. Powrót Torunia pod
rządy polskie niewiele zmienił. Miasto uzyskało na początku 1808 r.
status miasta municypalnego (wraz z Warszawą, Poznaniem i Kaliszem), co
podkreślało przynajmniej formalną, większą autonomię gminy. W latach
1810-1812 Francuzi postanowili uczynić z Torunia twierdzę. Miasto zostało
otoczone dwunastoma obmurowanymi i opalisadowanymi bastionami. Możliwości
obronne nowych umocnień sprawdzone zostały już wkrótce podczas oblężenia
miasta przez wojska rosyjskie od lutego do kwietnia 1813 r. W trakcie
przygotowań do obrony zostały zrównane z ziemią przedmieścia, wieś Mokre
oraz położone za Wisłą Podgórz i Majdan. Oblężenie doprowadziło też do
dalszego spustoszenia miasta - całkowicie zniszczonych zostało 100 domów,
250 było znacznie uszkodzonych, jedynie 400 nadawało się do zamieszkania.
Na skutek działań wojennych i zamknięcia angielskiego rynku zbytu upadł
prosperujący jeszcze dość pomyślnie w okresie poprzednim toruński handel
zbożem. Chyliło się też ku upadkowi toruńskie gimnazjum, które utraciło
dwie najwyższe klasy, przestając tym samym pełnić rolę szkoły
"półuniwersyteckiej".
Bardzo wolno
docierały do miasta najważniejsze osiągnięcia cywilizacji technicznej.
Pierwszą drogę bitą do Grudziądza pobudowano w 1828 r., połączenie
telegraficzne z Berlinem zostało uruchomione w 1855 r., w 1859 r.
zbudowano gazownię miejską, pierwsze połączenie kolejowe (z Bydgoszczą)
miasto uzyskało w 1861 r., w 1899 r. ruszyła elektrownia i pierwsza linia
tramwaju elektrycznego. Fakty te, narastające szczególnie po 1850 r. w
sposób lawinowy, stworzyły korzystniejsze warunki dla rozwoju
demograficznego i gospodarczego Torunia. Zanim jednak doszło do tego
przełomu został on wyraźnie zdystansowany pod tym względem przez pobliską
Bydgoszcz i Grudziądz.
Na początku XX
w. doszło do nasilenia konfliktu narodowego między Niemcami a Polakami.
Przyczyniły się do tego działania tzw. hakaty (Ostmarkverein) oraz ustawa
o stowarzyszeniach, w której zakazano używania języka polskiego na
otwartych zebraniach publicznych. Tuż przed wybuchem I wojny światowej
(1910) miasto liczyło 46 tysięcy mieszkańców, w tym 55-60% Niemców,
38-43% Polaków i ok. 2% Żydów.
W wyniku
przegranej wojny i na mocy decyzji traktatu wersalskiego Toruń ponownie
znalazł się w granicach państwa polskiego. 18 stycznia 1920 r. do miasta
wkroczyły oddziały polskiej Dywizji Pomorskiej. Dwa dni później przybył
do Torunia pierwszy wojewoda pomorski - Stefan Łaszewski (mianowany już w
X 1919 r.). Toruń stał się tym samym stolicą rozległego województwa
obejmującego swym zasięgiem przypadłą Polsce część dawnych Prus
Zachodnich. Nowe funkcje administracyjne wymusiły zmianę charakteru
gospodarczego miasta. Z przedwojennej twierdzy przekształcało się ono
stopniowo w nowoczesny ośrodek administracyjny i centrum życia
kulturalnego. W okresie prezydentury Antoniego Bolta (1924-1936) dokonano
w Toruniu modernizacji połączeń komunikacyjnych i rozpoczęto budowę
nowego centrum. Po 1928 r. wzniesiono m.in. gmach Urzędu Wojewódzkiego
Pomorskiego (od 1933 r. Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych), Dyrekcję
Lasów Państwowych, klasztor i juwenium redemptorystów na Bielanach, maszt
i budynek rozgłośni Polskiego Radia. W 1934 r. Toruń otrzymał nowoczesny
most drogowy, łączący miasto z Podgórzem. Liczba mieszkańców miasta
wzrosła w latach 1920-1939 z 37 do 79 tysięcy. Rozwijał się też przemysł
- działały nadal fabryki pierników, z których największa Gustava Weesego
została przejęta w 1939 r. przez Związek Spółdzielni Spożywców
"Społem". W 1932 r. uruchomiono największy zakład przemysłowy
Torunia - Belgijsko-Polskie Zakłady Chemiczne "Polchem" SA, w
których podjęto produkcję kwasu siarkowego i nawozów fosforowych.
Rozwijało się też życie naukowe i kulturalne. W 1925 r. powstał Instytut
Bałtycki, który stał się wkrótce głównym ośrodkiem badań pomorzoznawczych
w kraju. W 1936 r. przeniesiono jego siedzibę do Gdyni. W 1923 r.
otworzono dużą bibliotekę naukową - Książnicę Miejską, która przejęła na
własność, bądź w formie depozytu, rozproszone dotąd zbiory starodruków i
książek naukowych. Bardzo ważną rolę odgrywał w życiu kulturalnym miasta
teatr, w którym w latach 1920-1939 wystawiono łącznie ok. 700 sztuk.
Ten krótki
okres dynamicznego rozwoju miasta został przerwany działaniami wojennymi.
7 września 1939 r. do miasta wkroczyły oddziały wehrmachtu. 16 i 17
października 1939 r. niemieckie władze policyjne dokonały pierwszych,
masowych aresztowań wśród ludności polskiej, głównie inteligencji i kadry
urzędniczej. Byli oni kierowani do Fortu VII, który stał się centralnym
więzieniem dla Polaków z miasta i okolic. Uwięziono razem ok. 1200 osób.
Spośród nich w okresie 28 X - 6 XII 1939 r. rozstrzelano w lesie Barbarka
ok. 500 osób. Do marca 1941 r. wysiedlono z Torunia ok. 5000 Polaków.
Jeszcze na jesieni 1939 r. Niemcy wywieźli do Łodzi ostania grupę Żydów
toruńskich. Pozostałych w mieście Polaków władze niemieckie zmuszały do
przyjęcia niemieckiej listy narodowej. Żywioł niemiecki został też
wzmocniony przesiedleńcami z Europy Wschodniej i terenów Rzeszy - ogółem
osiedlono w Toruniu do końca 1944 r. ok. 16 tysięcy Niemców.
Okupacja
niemiecka zakończyła się 1 lutego 1945 r. Tego dnia, na miejsce
przebijających się w kierunku Bydgoszczy oddziałów niemieckich, wkroczyły
do miasta oddziały wojsk radzieckich. Wkrótce też utworzono administrację
polską. Jedną z pierwszych decyzji administracyjnych Rządu Tymczasowego
wobec Torunia, inspirowaną przez PPR, było przeniesienie stolicy
województwa pomorskiego z "inteligenckiego" Torunia do
"robotniczej" Bydgoszczy (2 marca 1945). Miasto otrzymało
jednak wkrótce rekompensatę za swą degradację w hierarchii
administracyjnej kraju. Napływ do Torunia repatriowanych ze wschodu
profesorów z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie oraz wcześniejsze działania
podjęte przez lokalne środowiska kulturalne, doprowadziły do powstania
idei utworzenia w Toruniu uniwersytetu. Został on ostatecznie powołany do
życia 24 sierpnia 1945 r. przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej.
Pierwszym rektorem Uniwersytetu Mikołaja Kopernika mianowano historyka
prof. Ludwika Kolankowskiego. W ciągu swej pięćdziesięcioletniej historii
uczelnia ta wyrosła na jeden z najważniejszych ośrodków naukowych i
dydaktycznych w skali całego kraju. Studiuje tu obecnie ponad 31 tysięcy
studentów, pod względem aktywności naukowej UMK zajmuje czwarte miejsce
wśród uniwersytetów polskich. W latach 1967-1973 toruńska uczelnia
uzyskała nowoczesną bibliotekę, nowe budynki dydaktyczne i mieszkalne dla
studentów oraz gmach rektoratu w nowo pobudowanym miasteczku
uniwersyteckim na Bielanach. Baza ta jest do dzisiaj rozbudowywana.
Pod względem
społecznym lata powojenne nie były dla miasta korzystne. Degradacja do
rangi ośrodka powiatowego, przeniesienie licznych instytucji o zasięgu
regionalnym do Bydgoszczy, zahamowały zarówno rozwój ekonomiczny, jak i
kulturalny miasta. Tym niemniej dokonywał się w tej dziedzinie powolny
postęp. W roku 1947 uruchomiono Toruńskie Zakłady Przemysłu Odzieżowego
(obecnie "Torpo"), w roku nastepnym - Pomorskie Zakłady Wytwórcze
Aparatury Niskiego Napięcia (obecnie "Apator"), a w latach
1950-1955 rozbudowywano i modernizowano istniejące już zakłady
("Polchem") oraz otwierano nowe (m.in. w 1951 r. otwarto
Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych). Przełom w tej dziedzinie
nastąpił po 1960 r. Na mocy decyzji władz centralnych zlokalizowano w
Toruniu dwa wielkie zakłady przemysłowe - Zakłady Włókien Chemicznych
"Elana" (uruchomione w 1964 r.) i Toruńską Przędzalnię
Czesankową "Merinotex" (1965). Rozwój przemysłu w latach
sześćdziesiątych spowodował masowy napływ ludności z okolicy. Tylko w
"Elanie" i "Merinotexie" zatrudnionych było w 1975 r.
łącznie ok. 10 tysięcy pracowników.
Rozwój
przemysłu spowodował przyspieszony wzrost demograficzny. Jeszcze w 1946
r. miasto liczyło zaledwie 68 tysięcy mieszkańców, w 1960 r. - 105
tysięcy, a obecnie już ponad 210 tysięcy. Napływ ludności wymusił też
rozwój przestrzenny miasta. Spośród inwestycji budowlanych niewątpliwie
największą była budowa osiedla "Rubinkowo", na którym mieszka
obecnie około połowy mieszkańców miasta. Rozwijający się ośrodek otrzymał
też nowy szpital (1971), elektrociepłownię, ujęcie wody pitnej na Drwęcy.
Rozbudowano też sieć komunikacyjną (trasa przelotowa z Bydgoszczy do
Gdańska, nowa linia tramwajowa Merinotex-Elana).
W 1975 r., na
skutek reformy administracyjnej kraju, Toruń ponownie stał się siedzibą
władz wojewódzkich. Sytuacja ta jednak jedynie w niewielkim stopniu
wpłynęła na dalszy rozwój miasta. Znacznie ważniejsze z tego punktu
widzenia wydają się przemiany polityczne, które dokonały się w kraju po
1989 r. W wyniku reformy samorządu terytorialnego władze miasta uzyskały
rzeczywisty wpływ na dalszy rozwój Torunia. W 1992 r. Toruń stał się też,
na mocy decyzji papieża Jana Pawła II, siedzibą biskupstwa. W latach
dziewięćdziesiątych miasto zaczęło odzyskiwać rangę poważnego ośrodka
kulturalnego - okrzepły odbywające się w Toruniu międzynarodowe festiwale
teatralne i filmowe, wzrosła rola Torunia na mapie turystycznej kraju i
Europy. Swego rodzaju ukoronowaniem działań władz miejskich w tej
dziedzinie jest fakt wpisania Torunia do rejestru Światowego Dziedzictwa
Kultury w grudniu 1997 r.
W roku 1999
weszła w życie kolejna reforma administracyjna kraju. Z dotychczasowych
49 województw utworzono 16, a Toruń i województwo toruńskie, wraz z
bydgoskim i włocławskim, wszedł w skład województwa
kujawsko-pomorskiego. W nowym układzie administracyjnym Toruń stał się
jedną z dwóch stolic regionu, a swoją siedzibę mają tu władze samorządu
województwa. Siedziba władz wojewódzkich administracji państwowej
znajduje się w Bydgoszczy.
7 czerwca 1999
roku miało miejsce jedno z najważniejszych wydarzeń w historii miasta -
Toruń gościł Ojca Świętego Jana Pawła II, który na toruńskim
Uniwersytecie spotkał się z rektorami wszystkich polskich uczelni
oraz uczestniczył w odprawionym na na toruńskim lotnisku
nabożeństwie dla ponad 380 tysięcy wiernych.
W 2002
roku, w Toruniu - podobnie jak we wszystkich polskich gminach,
mieszkańcy po raz pierwszy w historii odrodzonego samorządu wybierali
prezydenta miasta w wyborach bezpośrednich. W bezpośrednim wyborze
prezydentem miasta został Michał Zaleski
Na początek...
